کمک‏های فلسفه به عرفان‏

الف) عرفان واقعی تنها از راه بندگی خدا و اطاعت از دستورهای او حاصل می‏شود و بندگی خدا بدون شناخت او امکان ندارد. شناختی که نیازمند اصول فلسفی است.

ب) تشخیص مکاشفات صحیح عرفانی با عرضه داشتن آن‏ها بر موازین عقل و شرع انجام می‏گیرد و با یک یا چند واسطه به اصول فلسفی منتهی می‏شود.

کمک‏های عرفان به فلسفه‏

الف) مکاشفات و مشاهدات عرفانی، مسائل جدیدی را برای تحلیلات فلسفی فراهم می‏کند که به گسترش چشم انداز و رشد فلسفه کمک می‏نماید.

ب) در مواردی که علوم فلسفی مسائلی را از راه برهان عقلی، اثبات می‏کند، شهودهای عرفانی مؤیّدات نیرومندی برای صحّت آن‏ها به شمار می‏رود و در واقع آنچه را فیلسوف با عقل می‏فهمد، عارف با شهود قلبی می‏یابد.(1)

در مورد قسمت دوم سؤال باید عرض شود که اوّلاً به کار بردن اصطلاح مقدّم بودن صحیح به نظر نمی‏رسد و اجمال دارد و در بالا مواردی از تعامل این دو شاخه را ذکر کردیم. تمایز علوم همان طور که از طریق موضوع و یا هدف آشکار می‏شود، از طریق روش نیز ممتاز می‏گردند و روش در فلسفه برهان عقلی می‏باشد و در عرفان، شهود و کشف می‏باشد.(2)

عرفان و فلسفه، هر چند در مسائل زیادی با هم مشترک هستند، ولی طریقه و روش وصول متفاوت است.

اگر مقصود از تقدّم، برتری باشد، روش عرفانی از جهت شخصی دارای برتری است، اما اگر مقصود، تقدّم در فراگیری است، عرفای اسلامی غالباً ابتدا فیلسوف بوده و به فلسفه رو آورده و بعد از طی مراحل عقلی، به مراحل شهودی و قلبی می‏پرداختند. اما در عین حال معیار دقیقی برای آن وجود ندارد.